Hiç düşündün mü, yıllardır tekrar ettiğin o garip davranışının aslında bir adı olabilir? Mesela sürekli başkalarının onayını aramak, ya da işler yolunda giderken kendini sabote etmek? Belki de herkesi mesafeli tutuyorsun ama nedenini tam olarak anlamıyorsun? İşte, belki de sadece “böyle birisin” değilsin: bu kalıpların arkasında kesin bir psikolojik açıklama olabilir.
Psikoloji dünyası onlarca yıldır, çoğumuzun farkında bile olmadan sergilediği tekrarlayan davranışları inceliyor. Jeffrey Young tarafından geliştirilen Şema Terapi‘ye göre, çocukken duygusal ihtiyaçlarımız karşılanmadığında, hayatımız boyunca yanımızda taşıdığımız davranış kalıpları geliştiriyoruz. İlginç olan kısmı mı? Çoğu insanın bu şemaların aktif olduğundan en ufak bir haberi yok.
Bugün sana, muhtemelen hayatında zaten karşılaştığın yedi yaygın psikolojik sendromdan bahsedeceğim. Belki kendinde ya da tanıdığın birinde gördüğün şeyler bunlar. Resmi klinik tanılar değiller ama uzmanların sürekli gözlemlediği ve kesin isimleri olan olgular. Kendin hakkında yeni bir şeyler keşfetmeye hazır mısın?
Sürekli Onay Arayışı: Tanınma Şeması
Instagram’da kaç beğeni aldığını takıntılı bir şekilde kontrol ediyor musun? Aldığın her karar başkalarının ne düşüneceğine mi bağlı? Patronun sana ters baktığında günlerin mahvoluyor mu? Onay arayışı kulübüne hoş geldin.
Şema Terapisi’nde bu kalıp “tanınma şeması” ya da “başarısızlık şeması” olarak tanımlanıyor: kişisel değerini tamamen dışarıdan gelen onaylarla inşa ediyorsun. Sanki beynin bir sistem kurmuş ve ancak bir başkası sana iyi olduğunu söylediğinde var olabiliyorsun.
Peki bu nereden geliyor? Genellikle koşulsuz sevgi almadığın bir çocukluktan. Belki ailen seni hep “uslu çocuk” olmaya itti ya da sadece okul başarılarınla takdir edildin. Sonuç? Yetişkin olarak var olmak için sürekli başkalarının onayını kazanman gerektiğini düşünüyorsun. Yalnız kaldığında kendini işe yaramaz hissediyorsan ya da her seçimin “ne derler” süzgecinden geçiyorsa, bu şema sende aktif olabilir.
Peter Pan Sendromu: Asla Büyümek İstemeyen
Otuz beş yaşındasın ama ev kredisi, evlilik ya da ciddi sorumluluklar düşüncesi seni kaşındırıyor mu? Hep özgürlükten ve bağımsızlıktan bahsediyorsun ama aslında duygusal yakınlıktan mı kaçıyorsun? İşte karşında ünlü Peter Pan Sendromu.
Psikolog Dan Kiley tarafından 1983’te tanımlanan bu sendrom, yetişkinlik sorumluluklarından sistematik olarak kaçan ve bir tür sonsuz ergenlikte yaşamayı tercih eden insanları anlatıyor. Bu bireyler genellikle aşırı koruyucu ailelerden ya tam tersine, duygusal olarak terk edilmiş ortamlardan geliyorlar ve savunma mekanizması olarak “bağımsızlık” zırhı geliştirmişler.
Bağlanma kuramı açısından bakıldığında, Peter Pan Sendromu olanlar tipik olarak kaçıngan bağlanma tarzı gösteriyorlar. Duygusal mesafe koyuyorsun, uzun vadeli projelerden kaçıyorsun ve “özgürlüğünü” sonuna kadar savunuyorsun ama aslında sadece derin bir yakınlık korkusunu maskeliyorsun. Her ilişkide bir süre sonra kendini “boğulmuş” hissediyorsan, belki bunu düşünmelisin.
Şizoid Kişilik Bozukluğu: Duygusal Buzul
İnsanlarla geçiniyorsun ama gerçekten kimseye yakın değil misin? Arkadaşların seni “soğuk” ya da “mesafeli” olarak mı tanımlıyor? Duygusal paylaşımlar seni rahatsız ediyor ve seni gerçekten tanımaya çalışan herkesi mi uzaklaştırıyorsun? Şizoid eğilimler gösteriyor olabilirsin.
Zihinsel bozukluklar tanı el kitabı olan DSM-5’teki şizoid kişilik bozukluğu, sosyal ilişkilerden kaçınma, duygu ifade etmekte zorluk ve izolasyon eğilimiyle karakterize ediliyor. Bu insanlar yalnızlıktan acı çekmiyorlar, tam tersine: onu aktif olarak tercih ediyorlar.
Kökleri nereden geliyor? Neredeyse her zaman duygusal olarak mesafeli ebeveynlerle geçen bir çocukluk. Çocuk, duygusal ihtiyaçlarının karşılanmayacağını öğreniyor ve koruyucu bir mekanizma geliştiriyor: herkesi mesafede tutmak. Bu kalıp yetişkinlikte de devam ediyor. Sık sık “kimseye ihtiyacım yok” diyorsan ama içten içe yalnız hissediyorsan, bu seni ilgilendirebilir.
Beden Dismorfik Bozukluğu: Ayna Yalan Söylüyor
Aynaya her baktığında sadece kusurları mı görüyorsun? Burnun devasa, cildin berbat, vücudun asla yeterli değil mi? Saatlerce kendine bakıyorsun ama asla tatmin olmuyorsun? Bunlar beden dismorfik bozukluğunun işaretleri.
DSM-5 bu bozukluğu, var olmayan ya da çok küçük fiziksel kusurlarla takıntılı meşguliyet olarak tanımlıyor. Takıntılı düşünceler ve tekrarlayan davranışlarla kendini gösteriyor: aynaya kompulsif bakma, aşırı makyaj, estetik ameliyat aramada çılgınca çaba. Bu kibir değil, gerçek bir algı bozukluğu.
Temelde genellikle fiziksel görünüşle ilgili çocukluk travmaları yatıyor: zorbalık, ailenin görünüşle ilgili yorumları ya da fiziksel dış görünüşü fazla vurgulayan aileler. Sürekli “mükemmel” bedenlere maruz kaldığımız sosyal medya, bu bozukluğu dramatik şekilde kötüleştiriyor. Kendini sürekli başkalarıyla kıyaslıyorsan ve asla yeterli hissetmiyorsan, dikkat etmelisin.
Bağımlı Kişilik Bozukluğu: Kendi Kendini Yok Eden İlişkiler
İlişkilerde kendini sürekli feda mı ediyorsun? Partnerin istediği her şeyi yapıyor, kendi ihtiyaçlarını görmezden geliyor ve yine de terk edilme korkusuyla mı yaşıyorsun? Ya da tam tersi: her şey yolundayken ilişkiyi sabote edip her şeyi mahvediyorsun?
Bu iki aşırı uç da bağımlı kişilik bozukluğunun ya da terk edilme şemalarının farklı yüzleri olabilir. DSM-5 bunu başkalarına aşırı bağımlılık, özerk karar alamama ve sürekli terk edilme kaygısı olarak tanımlıyor.
Şema Terapisi’nde bu kalıp “terk edilme şeması” ve “başarısızlık şeması” ile bağlantılı. Aşırı koruyucu ya tam tersine tutarsız ebeveynlerle büyüyen kişi, yetişkin olarak ya aşırı bağımlı ya da tamamen kaçıngan oluyor. Kendini yok etme bir kontrol mekanizması: “Nasılsa beni terk edecekler, ben önce terk edeyim daha iyi”. İlişkilerinde hep aynı döngüyü yaşıyorsan—yakınlaşma, korku, sabotaj—bu seni ilgilendiriyor.
Hiper-Empati: Fazla Hissetmek
Başkalarının duygularını o kadar yoğun hissediyor musun ki artık hangisinin senin olduğunu anlamıyorsun? Bir arkadaşının sorunu günlerce seni mahvediyor mu? Film izlerken karakterler için fiziksel acı çekiyor musun? Hiper-duyarlı empatik olabilirsin.
Empati harika bir şey ama fazlası psikolojik olarak yıpratıcı oluyor. Hiper-empatik insanlar sınır koymakta zorlanıyor, başkalarının sorunlarını üstleniyorlar ve kendi duygusal ihtiyaçlarını ihmal ediyorlar. Bilimsel literatürde bu olgu “duygusal bulaşma” ya da empati yorgunluğu olarak adlandırılıyor. “Hiper-empati sendromu” gibi resmi bir klinik terim değil ama fenomen gerçek ve incelenmiş durumda.
Bu özellik tipik olarak duygusal olarak istikrarsız ortamlarda büyüyen ve ebeveynlerinin duygularını yönetmek zorunda kalan çocuklarda gelişiyor. Yetişkinlikte de bu rolü sürdürüyorlar: herkesin mutlu olmaya çalıştığı “duygusal itfaiyeciler” oluyorlar, kendilerini unutuyorlar. Her zaman başkalarının “duygusal çöp kutusu” isen, hayır demekte zorlanıyorsan ve kendi duygularını belirleyemiyorsan, bu seni mükemmel şekilde tanımlıyor.
Tekrarlayan Düşünceler: OKB Benzeri Kalıplar
Bir düşünce durmadan kafanda mı dönüyor? Kapıyı kilitlediğinden üç kez kontrol etmen mi gerekiyor? Zihninde sürekli aynı endişeler dönüyor mu: “Ya bir şey olursa, ya başarısız olursam, ya hata yaparsam?”
Bu gerçek bir Obsesif Kompulsif Bozukluk olmayabilir ama OKB benzeri düşünce kalıbı olabilir. DSM-5 OKB’yi tekrarlayan istilacı düşünceler (obsesyonlar) ve kaygıyı hafifletmek için yapılan kompulsif davranışlar olarak tanımlıyor. Pek çok insan tanı eşiğine ulaşmadan bu kalıpların alt-klinik versiyonlarını gösteriyor.
Şema Terapisi’nde bu “yüksek standartlar şeması” ya da “eleştirel mükemmeliyetçiliğe” giriyor. Aşırı eleştirici ya da mükemmeliyetçi ebeveynlerle büyüyen kişi, her şeyin kontrol altında olması gerektiğine dair katı bir inanç geliştiriyor. Yetişkinlikte bu kontrol ihtiyacı, takıntılı düşünceler ve tekrarlayan davranışlarla kendini gösteriyor. Kafanda “olursa korkunç olur” gibi düşünceler dönüyorsa ve sürekli güvence arıyorsan, bu şema aktif olabilir.
Şimdi Ne Yapacaksın?
Öncelikle derin bir nefes al. Bu kalıplardan bir ya da birkaçında kendini tanıdıysan, bu otomatik olarak bir “bozukluk” olduğun anlamına gelmiyor. Bunlar geniş bir yelpazedeki olgular ve çoğumuz bazı yönlerini gösteriyoruz. Gerçekten önemli olan, bu davranışların hayatını ne kadar olumsuz etkilediği.
Psikolojide kilit bir kriter var: bir kalıp, günlük işleyişini ciddi şekilde bozduğunda, seni mutsuz ettiğinde ya da ilişkilerine zarar verdiğinde sorunlu hale geliyor. Bu eğilimlerden birine sahip olmak kötü değil; sorun, farkında olmadan hayatının kontrolünü ele geçirdiklerinde başlıyor.
Şema Terapisi ve Bilişsel Davranışçı Terapi gibi yaklaşımlar bu kalıpları değiştirmede son derece etkili. Çocuklukla bağlantılı şemaları tanımak ve yeniden yapılandırmak inanılmaz özgürleştirici olabiliyor. Pek çok insan, “doğalarının parçası” sandıkları özelliklerin aslında öğrenilmiş ve değiştirilebilir olduğunu keşfedince şaşırıyor.
Somut Olarak Ne Yapabilirsin
Bu yazıdan çıkarabileceğin en önemli şey kendinin farkında olmak. Belki okuduğun bir şey seni rahatsız etti ya da “vay be, tam da benim” diye düşündün. Her iki durumda da bu bir başlangıç. Çünkü değişim her zaman farkındalıkla başlıyor.
- Kendini yargılamadan gözlemle: Günlük hayatta bu kalıplardan hangilerinin tekrarlandığını fark et. Hangi durumlarda ortaya çıkıyorlar? O anlarda ne hissediyorsun? Yardımcı oluyorsa günlük tut.
- Kökleri ara: Bu davranışlar ne zaman başladı? Hangi çocukluk deneyimleri onlara neden olmuş olabilir? Amaç kimseyi suçlamak değil, anlamak.
- Profesyonel yardım iste: Bu kalıplar gerçekten acı veriyorsa bir psikolog ya da psikiyatrla konuş. Terapi, kendini anlamak ve daha sağlıklı stratejiler geliştirmek için güvenli bir alan sunuyor.
- Kendine karşı sabırlı ol: Bu şemalar yıllarca oluştu, bir gecede değişmeyecekler. Süreçte kendine nazik davran.
Sonuçta Hepimiz İnsanız
Sendromlar ve psikolojik şemalar hakkında konuşmak rahatsız edici olabiliyor. Kimse kendini “etiketlenmiş” hissetmek istemiyor. Ama buradaki amaç seni bir kutuya koymak değil, kendini daha iyi anlaman için araçlar vermek.
Gerçek şu ki hepimizin geçmişten miras kalan kalıpları var. Kimisi aşırı kontrol düşkünü, kimisi kaçıngan, kimisi hiper-empatik. Bu özellikler bizi insan yapıyor. Sorun, farkında olmadığımızda ve istemeden hayatımızı kontrol etmelerine izin verdiğimizde ortaya çıkıyor.
Bugün okuduklarını bir tanı olarak değil, bir fırsat olarak değerlendir. Belki o garip davranış, tekrarlayan ilişki kalıbı ya da seni rahatsız eden düşünce nihayet bir isme kavuştu. Ve bir şeyin adı olduğunda, üzerinde çalışmak çok daha kolay hale geliyor.
Unutma: farkındalık her zaman değişime giden ilk adımdır. Buraya kadar okuyarak bu adımı zaten attın. Gerisi sana bağlı.
İçerik Listesi